Xan
Xan, Xanciño ou o Xainas, que polos tres nomes se lle coñecía, era o fillo máis vello dos sete dunha familia extremadamente humilde, aos que unha nai soa tentaba sacar adiante cos escasos cartos que gañaba rabuñando berberechos entre as pedras da ribeira. O pai do Xan era un mariñeiro que andaba embarcado e do que só de cando en vez recibían unha visita que duraba uns días, días que aquel home bebedor e violento pasaba borracho nas tabernas do porto e que, cando gastados os cartos en viño e putas voltaba a embarcar, só deixaba atrás unha muller chea de negróns e, case sempre, preñada.
Xan e o restro dos seus irmáns vivían, máis que nada, da caridade dos veciños que, ante a infame indixencia de aquela familia, aliviaban a necesidade con paquetes de alimentos básicos e roupa e calzado usados.
Todos na vila sabían que o pobre Xanciño era a boa fe dende que, de moi meniño, o día do Sacramento, colouse no medio da ringleira dos rapaces que tomaban a primeira comuñón, e sin ter recibido a preparación que a Igrexa requería, sen traxe e, o que era máis grave, sen confesión, decideu probar aquela carne de Cristo que D. Elpidio, o párroco, repartía en cada misa. Ao cura, un home xa septuaxenario, entre as limitacións propias da idade e as preocupacións que o ocupaban en día tan sinalado, o Xanciño coóuselle no medio dos outros rapaces, e nin polo disgusto que levou, que cando se deu conta do que sucedera, alporizouse de tal xeito, que lle deu un acceso que case o pon nas máns do seu creador.
Ao ir medrando, a eiva de Xan foise facendo cada vez máis evidente. Adicaba o día a percorrer as rúas do pobo e os camiños das parroquias que o arrodeaban, sempre equipado cunha carpeta rebosante de papeis, debuxos, recortes de xornais, anuncios dos negocios máis diversos, etc. Entre as súas tarefas a máis importante era a de, cada mañán, acudir ao café Coruña, sito á beira do concello e lugar de reunión dos comerciantes que tiñan negocios no centro da vila, dos funcionarios e traballadores do consistorio e de calquera que se achegara á vila a resolver asuntos ou facer compras. Alí, algunha alma considerada pagaba o café con leite que moitos días constituía o único sustento do rapaz quen, en realidade, non acudía ao establecemento polo almorzo, senón porque Sr. Moncho, o dono, lle permitía recortar do xornal do día anterior as fotografías, viñetas e anuncios que o rapaz ía atesourando no seu cartafol.
Xan apenas aprendera a ler nos escasos días que tiña acudido á escola, a pesares do empeño do mestre, e no seu repaso diario do xornal caduco, cando algunha combinación de palabras que conseguía descifar lle chamaba a atención, era proclamada en alta voz polo coitado, quen lle engadía detalles inexistentes ou completaba as lagoas dos seus límites con pormenores inverosímiles, os cales, en ocasións, causaban moita gracia entre a pretendidamente culta clientela do café.
Os días de festa, os quefaceres do Xanciño multiplicábanse pois xa, dende a primeira hora da mañán, coma se do seu oficio se tratara, acompañaba as alboradas dos gaiteiros no seu percorrido e, coa complicidade dos membros da comisión de festas, dirixía o pasarrúas, ordeando onde parar a botar unhs foguetes ou en cal taberna entrar para que os músicos afinaran as gaitas cunha cuncas de viño. Entre as súas responsabilidades estaba tamén a de portar o estandarte co que se abrían as procesións, enfundado nun roquete vello e gastado que, como cada ano lle ía quedando máis pequeno, acumulou arranxos tras arranxos ata que, ante a imposiblidade de facelo entrar nel e xa que o párroco se negaba a mercarlle un do seu talle, acabou por non utilizar máis, sustituíndoo por un vello traxe negro que pertencera ao defunto home dunha das beatas que se ocupaban do coidado da igrexa e que a viuva amañou para él.
A cousa cambiou a partires da proclamación da Segunda República, cando o xa mozo contaba cuns vinte ou vinte e algo anos, circunstancia esta difícil de establecer con seguridade. Sen que ninguén pudera atoparlle explicación, o Xanciño abandoou as procesións e as alboradas, desisteu de deambular pola vila coa carpeta debaixo do brazo e incluso deixou de ir polo café Coruña. En troco comenzou a frecuentar o local do recentemente fundado sindicato de traballadores do mar, a asistir calado e atento ás asambleas, mítines e outras actividades da nova efervescencia política e sindical, e a visitar as tabernas do porto, onde apreciaban a nova habilidade que o Xainas desenvolvera en substitución das que estimaba a clientela do Coruña, agora obsoletas. Esa aptitude que tanto regocixaba á clientela das escuras, estreitas e fedorentas tabernas dos mariñeiros, non era outra que a de cantar, cunha entrega e unha paixón exacerbadas, os himnos exaltados e combativos das esquerdas.
Quen ensinou ao Xainas aquelas cancións foi un xoven, non moito maior ca él, coñecido polo apodo de «O Estudiante», un bacharel que traballaba coma contable na conservera dos «Hermanos Macías». «O Estudiante», de nome Miguel Varela, era o segredario do Círculo Republicano onde exercía coma bibliotecario, e tamén axudaba no sindicato prestando asistencia aos afiliados en cuestións burocráticas. Entre os dous estableceuse unha relación máis que de amizade, de irmandade, pois «O Estudiante» tomou a Xan baixo a súa protección ata o punto de darlle cobixo, facerse cargo en moitas ocasións do seu vestido e incluso da súa manutención. É de entender, pois, a paixón que o pobre Xainas manifestaba por aquel individuo e que o levaba a imitar os xestos, actitudes e palabras do mentor.
Para as eleccións de febreiro do 36, o Xainas convertérase xa nun auténtico revolucionario, as súas interpretacións pecharan diversos actos electorais durante a campaña e nas manifestacións, as consignas que berraba animaban aos asistentes que, medio en broma, medio en serio, as coreaban con profusión. A cousa non tería maior transcendencia se non fora polo escándalo que se montou un día no que o Xainas repartía propaganda dun mitin da Fronte Popular, xunto cun grupo de compañeiros, na praza, a casualidade quixo que D. Elpidio, o cura , pasara por alí camiño da igrexa parroquial e, ao ver ao Xan, achegouse a él e recriminoulle que estivera alí, cos enimigos da Igrexa, que se Deus o castigaría e o condearía ao inferno. O Xainas, inflamado como andaba de proclamas revolucionarias e anticlericais, contestoulle nervioso algo que ao relixioso non lle fixo moita gracia e que ninguén máis pudo escoitar, o caso foi que aquel vello levantou a man e zoupoulle unha labazada que fixo que ao mozo se lle caíran os panfletos que tiña na man. Un dos militantes que acompañaban ao Xainas reaccionou empurrando ao cura que caeu ao chan, con tal mala sorte, que se golpeou na testa e abreu unha brecha na que foi necesario darlle puntos.
A escandalera que se montou foi tremenda, interveu a Garda Civil e detiveron, tanto ao agresor coma ao propio Xainas, a quen o xuiz puxo en liberdade sen acusación algunha en base á «escasa inteligencia y precariedad mental que muestra», pero non tivo tanta sorte o outro, a quen condearon a pena de cárcere e ao abono dunha multa, sanción que se pagou grazas ao que se recadou nunha campaña de solidariedade que os grupos de esquerda organizaron. Así o Xainas pasou de ser aquel meniño obxecto da conmiseración da xente de ben, a un enimigo da paz e a convivencia pública.
O dezasete de xullo de 1936 correron rumores dun levantamento dos militares en Marrocos e, a pesares de que as autoridades insistiron en que a tranquilidade constitucional permanecía inmutable no país, certos elementos vinculados ás esquerdas asaltaron o local do círculo de empresarios e a sede das «Juventudes Católicas» na busca de armas. Esto sucedeu durante a noite do día dezaoito e, xa pola mañán, nunha reunión de dirixentes locais dos partidos que formaban a Fronte Popular no concello, destituiron ao alcalde e convocaron unha folga xeral para opoñerse ao levantamento. Ainda que pouco durou a aventura pois, unhas horas despois, o Comandante Militar, un coronel pertencente a unha coñecida familia da vila, asumiría o control, disolvendo a corporación e nomeando a uns xestores provisionais de entre certos elementos destacados das dereitas locais.
Ao día seguinte, dezanove, os peores presaxios ían confirmándose. As novas que chegaban falaban de moitas detencións en Pontevedra, Vilagarcía, Marín e outros lugares. Santiago estaba en máns dos golpistas e, en Vigo, os rebeldes dispararan contra os civís concentrados na Porta do Sol. Grupos de falanxistas acompañados por membros da Garda Civil sacaban á xente das súas casas e, en moitos casos, non se voltaba a saber deles. Todos estes rumores fixeron que as xentes dos sindicatos e partidos que se xuntaban na taberna do Coxo colleran medo e deciran agocharse ou tentar marchar, uns coa idea de pasarse a Asturias, zona que según as novas permanecía en máns do goberno republicano, outros a Portugal a agardar acontecementos e ver si as cousas se calmaban. Algúns, entre eles «O Estudiante», deciron botarse ao monte coa idea de combater, reuniron as armas que puderon, un pequeno lote de escopetas de caza e algunha vella pistola, e planificaron como puderon certa intendencia.
Antes de marchar, Miguel falou co Xainas e tentou explicarlle a situación e, ainda que éste último manifestou a intención de acompañalo, convenceuno de que o mellor que podía facer era quedarse na vila, voltar á casa canda a súa nai e achegarse de novo á igrexa para evitar ter problemas, – non se meterán cun sancristán- díxolle tentando sacarlle ferro ao asunto.
Así foi coma Xan voltou á casa da nai, a quen esa mesma tarde acompañou á misa das sete para extrañeza dos parroquianos e do propio párroco quen, despois da liturxia, fixo chamar á muller e ao seu fillo para interrogalos sobre as intencións do coitado. Logo de moito pregar polo compadecemento de aquel home de Deus, e non sen ter que escoitar as súas reprimendas e censuras, o cura comprometeuse a non denunciar ao mozo ante as novas autoridades e a esquecer o agravio aturado a cambio de que Xan se obrigase a asumir aquelas tarefas que a parroquia precisase del, así coma a confesar e cumprir a penitencia que se lle impuxera que, advirteuno, non había der ser pequena.
Aquela noite Xan durmeu de novo na miserenta casa familiar, a súa nai e as dúas irmás que ainda vivían con ela queimaron na lareira as poucas pertenzas que trouxera con él, algo de roupa e un par de libros nos que Miguel » O Estudiante» facía practicar a lectura ao mozo.
Ao outro día, ou quizáis ao seguinte, ninguén na vila sería quen de precisalo, con gran rebumbio, un grupo de gardas civís acompañados por membros da “Falange”, percorreu as rúas da vila dende primeira hora da mañá, coma se de unha sinistra alborada se tratara. Un dos falanxistas, un mozo novo, ía á fronte, altofalante en man, anunciando á cidadanía a obriga de acudir ás doce á praza a escoitar as novedades e ordes que as autoridades militares tiñan que comunicar á poboación. Ao seu paso, moitos veciños saían á rúa ou ás fiestras das casas vitoreando á tropa, cos brazos extendidos e berros de “¡Viva España!” e “¡Viva la Falange!”
Ás doce toda a vila estaba na praza, uns por adhesión aos rebeldes e outros, os máis, por medo a ser sinalados. Os da Garda Civil estaban repartidos ao redor do recinto, cos Mauser cruzados sobre o peito nunha actitude que evidenciaba unha manifesta disposición a darlle uso. Pola súa banda, os falanxistas ían e viñan dirixindo a un grupo de civís quenes improvisaban con táboas unha tarima xusto diante da porta do edificio do concello.
Xan, que acompañaba á súa nai e ás súas irmás, ollaba abraiado a cantidade de xente que ocupaba aquel espazo. Na porta do “Café Coruña”, de pé, estaba D. Elpidio flanqueado polos dous irmáns Macías, quenes fumaban con aceno fachendoso cadanseu xaruto. Rodeándo a estes estaban varias mulleres vestidas con mantilla, coma nos días de festa, e diversos persoeiros da política máis conservadora da vila. Un terceiro anel estaba composto por traballadores da conserveira e outras industrias, os encargados e os máis fiéis servidores da clase dominante, que formaban un escudo de protección para o caso de que a cousa se puxera violenta. O resto da xente que enchía a praza permanecía entre a espectación e o medo, sen atreverse nin a falar entre eles.
Pasaba pouco tempo do mediodía cando, pola rúa que entraba na praza dende Vilagarcía, apareceu un Ford negro seguido por un camión. Os falanxistas abriron sitio para que puderan pasar ata o fondo onde se detiveron. Do camión baixaron un grupo de militares que se despregou polo perímetro da praza ocupando os valeiros que deixaran os gardas entre si. Do vehículo baixou un militar, quizáis un capitán ou un coronel, acompañado por outro tipo que lucía o uniforme falanxista. Os do grupo do “Coruña” achegáronse a saudalos con grandes reverencias e mostras de sumisión e, logo de rematados os cumprimentos, o militar subeu ao improvisado estrado e dirixeuse á praza.
Xan, e a maioría dos ointes, apenas entendían as palabras que saían da boca de aquel home de presenza autoritaria. Só comprendían que as ameazas que vertía ían dirixidas a eles, aos seus fillos, aos seus homes, a pais, nais, abós… Aqueles que refuxien… Aqueles que axuden… Aqueles que se opoñan…
Ao Xainas foille entrando un tremor polas pernas que facía que case non se pudera soster en pé, só o soporte da súa nai lle permitiu aguantar ata o final do discurso que rematou cun -Arriba España!- coreado con fruición por aqueles que estaban situados ao redor do relator, e ao que sucedeu o canto do himno falanxista, primeiro só por parte duns poucos, pero ao que logo se foron incorporando máis, encirrados polos falanxistas que percorrían a praza entre os asistentes obrigándolles a cantar e a levantar os brazos.
Cando chegaron a onde estaban Xan e a súa nai, estes xa comprenderan o que lles conviña, e a pesares de descoñecer a letra da canción, o Xainas facía o posible por seguila, empregándose coa mesma entrega que outrora puxera na “Internacional” ou en “Hijos del Pueblo”. Ao rematar a interpretación do “Cara al Sol” xa toda a praza foi un clamor de vivas a España e ao exército proferidos coma se dunha cerimonia de expiación de pecados comunitaria se tratara. O Xan, posuido por unha irrefrenábel mestrura de medo e euforia, quixo, coma sempre tiña feito, poñerlle a guinda a aquel espectáculo de exaltación patriótica e, sen poder evitalo, a súa voz soou por riba de todas as das xentes alí reunidas cando, a todo peito berrou: -”Viva Villajuán católico!¡Me cago en Diós!”-
A nai do Xainas choraba desconsolada, axeonllada no medio da praza, mentres os soldados subían ao seu fillo na caixa do camión logo de telo conducido ata alí a culatazos, patadas e ostias. Foi a última vez que o veu.